ห้องสมุดในอนาคต

นัทธี จิตสว่าง

     ความเจริญก้าวหน้าทางเทคโนโลยีในปัจจุบันได้ทำให้บทบาทและรูปแบบห้องสมุดที่เคยมีมาตั้งแต่สมัยโบราณนับพันปีจนถึงปัจจุบัน ต้องเปลี่ยนแปลงไปจากเดิมที่เป็นห้องสมุดที่รวบรวมสะสมหนังสือไว้สำหรับผู้คนจะเข้าไปศึกษาค้นคว้า รวมตลอดถึงยืมหนังสือไปอ่าน โดยมีบรรณารักษ์ทำหน้าที่เป็นผู้เฝ้าหนังสือ เปลี่ยนไปสู่ห้องสมุดที่มีความหลากหลายในรูปแบบและบริการ

ห้องสมุดในอนาคตมีแนวโน้มที่จะมีความหลากหลายผสมผสานของหนังสือกับอิเล็คทรอนิคส์ต่างๆ มากมาย และถูกจำกัดด้วยสถานที่ตั้งทำให้เราอาจจะพบกับมุมห้องสมุดสาขาได้ในทุกหนทุกแห่งอาจพบห้องสมุดผสมผสานไปกับร้านกาแฟ ห้องทำงาน และพิพิธภัณฑ์ นอกจากนี้ยังอาจมีวัตถุประสงค์ที่หลากหลาย ขึ้นอยู่กับผู้รับบริการที่เป็นกลุ่มเป้าหมายเป็นสำคัญ ดังนั้นเราอาจจะเห็นห้องสมุดมหาวิทยาลัยกับห้องสมุดประชาชนในชนบทมีรูปแบบที่แตกต่างกันโดยสิ้นเชิง

เช่นเดียวกับห้องสมุดภายในเรือนจำ ซึ่งมีบริบททางสังคมที่แตกต่างไปจากห้องสมุดภายนอกก็ทำให้มีวัตถุประสงค์ บทบาทและรูปแบบที่แตกต่างไปจากห้องสมุดภายนอกเรือนจำ จากวัตถุประสงค์ที่เน้นการเป็นแหล่งในการศึกษาหาความรู้ เปลี่ยนไปสู่การเป็นห้องสมุดเปลี่ยนชีวิตของผู้รับบริการ จากรูปแบบของห้องสมุดที่เป็นที่เก็บหนังสือ  และที่นั่งหลบมุมของผู้ต้องขังในบางเวลาไปเป็นห้องสมุดที่มีชีวิตชีวา มีกิจกรรม มีการสนทนากลุ่ม มีการบันเทิง โดยผสมผสานกับการใช้ทรัพยากรในห้องสมุด เพื่อมุ่งในการทำให้ผู้ต้องขังเปลี่ยนแปลงในชีวิต และไม่กลับมากระทำผิดซ้ำอีก

ห้องสมุดของเรือนจำที่มีรูปแบบใหม่นี้ได้เกิดขึ้นแล้วที่เรือนจำจังหวัดอุทัยธานีซึ่งจัดเป็นห้องสมุดที่มีผู้ต้องขังมาใช้ประโยชน์อย่างแท้จริง โดยที่เรือนจำจังหวัดอุทัยธานีซึ่งเป็นเรือนจำเก่าแก่อายุกว่า 100 ปี นอกจากจะเป็นเรือนจำต้นแบบในการปฏิบัติต่อผู้ต้องขังหญิงตามกำหนดกรุงเทพของสหประชาชาติแล้ว ยังเป็นเรือนจำที่มีห้องสมุดแตกต่างไปจากห้องสมุดอื่นๆ คือเป็น “ห้องสมุดเปลี่ยนชีวิต”

ห้องสมุดเปลี่ยนชีวิต เป็นห้องสมุดที่ผู้ต้องขังมาใช้บริการแล้ว อาจทำให้ชีวิตของของพวกเขาเปลี่ยนไปภายหลังพ้นโทษ ห้องสมุดเปลี่ยนชีวิตนี้ถูกออกแบบให้ต่างไปจากห้องสมุดของเรือนจำโดยทั่วไป ซึ่งมักจะเป็นห้องสมุดที่ไม่ค่อยมีผู้ต้องขังมาใช้บริการ เนื่องจากมีข้อจำกัดด้านการจัดระเบียบเรือนจำ การเข้าถึงห้องสมุดและการยืมหนังสือไปอ่านข้างนอกทำได้อย่างจำกัด ผู้ต้องขังเองก็ไม่สนใจที่จะอ่านหนังสือ เพราะห้องสมุดเป็นเสมือนที่เก็บหนังสือ ไม่มีชีวิตชีวาหรือกิจกรรมที่ส่งเสริมให้คนอ่านหนังสือ

แต่ห้องสมุดเปลี่ยนชีวิตนี้ออกแบบมาเพื่อให้เป็นห้องสมุดที่ผู้ต้องขังได้เข้ามาใช้ประโยชน์อย่างแท้จริงโดยนอกจากจะเป็นห้องสมุดที่มีหนังสือตามระบบแล้ว ยังเป็นที่ทำกิจกรรมในการเตรียมความพร้อมก่อนปล่อยที่จะบ่มเพาะแรงบันดาลใจให้กับผู้ต้องขังในการปรับเปลี่ยนตัวเองปรับเปลี่ยนชีวิตและพร้อมกลับคืนสู่สังคม

ความแตกซึ่งจะแตกต่างจากห้องสมุดเรือนจำโดยทั่วไป ที่เป็นการจัดหมวดหมู่ตามสาขาวิชาต่างๆ แต่ที่ห้องสมุดเปลี่ยนชีวิตจะออกแบบให้มีการจัดหมวดหมู่เป็นต้นไม้ 5 ต้น แต่ละต้นจะเป็นเรื่องราวที่จำเป็นต่อผู้ต้องขังในการกลับเข้าสู่สังคม ได้แก่ ต้นครอบครัว ต้นอาชีพการงาน ต้นทักษะวิชาชีพ ต้นสมาธิและปัญญา และต้นสิ่งแวดล้อมที่อยู่อาศัย

โดยแต่ละด้านจะมีเรื่องราวที่จำเป็นสำหรับผู้ต้องขังได้เรียนรู้ หรือซึมซับเอาความรู้สึก ที่ลึกซึ้งกินใจและแรงเกิดแรงบันดาลใจ ในการที่จะปรับเปลี่ยนตนเอง เช่น ต้นครอบครัวก็จะมีเรื่องราวเกี่ยวกับแม่ เพลงเกี่ยวกับแม่ หรือภาพประทับใจต่างๆ ที่ผู้ต้องขังจะต้องทำกิจกรรมเกี่ยวข้อง เช่น การเขียนจดหมายถึงแม่ หรือการเขียนเรียงความเกี่ยวกับความรักความประทับใจและสิ่งที่จะต้องทำเพื่อแม่

ห้องสมุดแห่งนี้จึงไม่ใช่เป็นเพียง “ห้องสมุดเปลี่ยนชีวิต”แต่ยังเป็น   “ห้องสมุดที่มีชีวิต” ซึ่งผู้ต้องขังอยากเข้ามาใช้บริการ อยากเข้ามาอ่านหนังสือ เขียนหนังสือ และทำกิจกรรมต่างๆ อย่างมีชีวิตชีวาที่สำคัญ ที่ห้องสมุดแห่งนี้ยังมีต้นแรงบันดาลใจ และมีบุคคลต้นแบบที่เป็นฮีโร่ ของพวกเขาที่เป็นอดีตผู้ต้องขัง ที่พ้นโทษออกมาแล้วประสบความสำเร็จในสังคม เช่น คนดังๆ หลายคน หลายอาชีพ เคยต้องโทษมาก่อนแต่กลับออกมามีชื่อเสียงได้ ซึ่งรวมถึงนักมวยหลายคนที่กลายเป็นแชมป์โลกในเวลาต่อไป หลังจากฝึกมวยในเรือนจำ นอกจากนี้ผู้ต้องขังยังได้พบกับ “คำคม” หรือ “สุภาษิตสอนใจ” ต่างๆ หลากหลายที่จะพบในห้องสมุดแห่งนี้ เช่นคำคมที่กินใจ โดนใจเพียงท่อนเดียวก็อาจเป็นพลังที่ทำให้เขาเปลี่ยนแปลงชีวิตของพวกเขาได้

ห้องสมุดเปลี่ยนชีวิต ไม่ใช่ที่สำหรับมาอ่านหนังสือเพียงประการเดียว แต่เป็นที่กิจกรรมเชิงแก้ไขพฤติกรรมต่างๆ เช่น “โปรแกรมผู้กระทำผิดทางเพศ” ก็มาใช้ที่นี่ในการทำความเข้าใจและควบคุมพฤติกรรมทางเพศโดยอาศัยข้อมูลจากต้นไม้ต่างๆ สร้างภูมิต้านทานต่อสิ่งเร้า รวมถึงปรับทัศนะคติและเกิดเป็นแรงบันดาลใจในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม

นอกจากนี้ ยังใช้ห้องสมุดเปลี่ยนชีวิตจัดกิจกรรมเตรียมความพร้อมก่อนปล่อย โดยจัดหลักสูตรให้สอดคล้องกับการใช้ประโยชน์ จากทรัพยากรที่มีอยู่ในห้องสมุดเปลี่ยนชีวิต เช่นการค้นหาแรงบันดาลใจจากต้นไม้ 5ต้นในห้องสมุด แต่การให้เกิดแรงบันดาลใจ ให้คิดดี คิดได้ เท่านั้นยังไม่พอ ยังจะต้องทำให้เกิดความสามรถที่จะทำได้ตามที่คิด จึงต้องมีการฝึกฝนที่จะทำให้ “ฝันให้เป็นจริง” โดยมีกิจกรรมการบรรยาย การฝึกสมาธิ สัมมนากลุ่ม การพบญาติ และการฝึกฝนอาชีพต่างๆ ประกอบด้วย เพื่อมิให้ความคิดที่อยากจะเปลี่ยนเป็นแค่ความคิด แต่นำไปสู่การเปลี่ยนชีวิตได้จริงหลังพ้นโทษ

ห้องสมุดเปลี่ยนชีวิต เป็นความร่วมมือของกรมราชทัณฑ์ กับสถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทย ภายใต้โครงการเรือนจำต้นแบบตามข้อกำหนดกรุงเทพของสหประชาชาติ ที่จะปรับเปลี่ยนห้องสมุดของเรือนจำ ให้มีผู้ต้องขังหญิงและชายสลับกันมาใช้ประโยชน์ เพื่อสร้างปัญญา ให้มีความพร้อมสมดังชื่อของห้องสมุด “พร้อมปัญญา”  ที่จะเตรียมผู้ต้องขังให้กลับสู่สังคมอย่างผู้มีปัญญาอย่างแท้จริง